42

Voorafgaand aan de masterclasses van NSO-CNA schrijft Floor Basten steeds een preflectie: een voorbespiegelende blog over het thema van de betreffende masterclass. Dit is haar preflectie bij de masterclass over ‘Digitalisering en AI. Optimisme en pessimisme over techno-bubbels’ met als inleider Hans Schnitzler. Deze vindt plaats op 3 april 2024 tussen 9.00 en 12.30 uur te Diemen.

De zin van het leven

In Hitchhiker’s Guide to the Galaxy vertelt Douglas Adams over een groep pandimensionale wezens, die op zoek zijn naar de zin van het leven. Daarvoor bouwen ze een computer, Deep Thought, en geven deze de opdracht om het antwoord op de ultieme vraag over het Leven, het Universum, en Alles (toe maar!) te berekenen. Deep Thought rekent 7,5 miljoen jaar lang en komt dan met het antwoord: 42. Lekker kort natuurlijk, maar wat moet je ermee als je eigenlijk niet weet wat die ultieme vraag zelf is? Om de juiste vraag te vinden, wordt een nieuwe computer gebouwd. Wij kennen deze computer als Aarde, zonder overigens te weten dat onze planeet die computer is die rekent aan de nieuwe opdracht: wat is die ultieme vraag waar “42” blijkbaar het antwoord op is?

Onze Aarde als supercomputer is wellicht een heel materiële invulling van het begrip techno-bubbel, maar ik hou erg van dit soort invullingen. In de masterclass ‘Duurzaamheid. De toekomst en de heruitvinding van de schoolleider’ hebben we stilgestaan bij handelen in discoursen vanuit interpretaties, en handelen met materie vanuit observaties. Het stukje ‘heruitvinding’ uit de ondertitel van die vorige masterclass was een uitnodiging om beide meer in balans te brengen, door meer van dat tweede te doen en minder van dat eerste.

Valse beloftes

Om het materiële naar de masterclass van 3 april te brengen start ik met een kort historisch perspectief. The Paperless Office is een slogan die hoort bij de poging om papiergebruik op het werk dramatisch te verminderen. Het vervangen van papier met bits scheelt inderdaad bomen, maar blijkbaar alleen in directe zin, dat wil zeggen: we kappen minder bomen om papier te maken (als dat al zo is, maar dat is dus die belofte). De ICT revolutie op kantoor heeft echter als neveneffect een boom van de virtuele wereld in ons algehele leven, en om die bijvoorbeeld als cloud in de lucht te houden, worden complete natuurgebieden geruimd om plaats te maken voor datacenters. Dus tja, the paperless office heeft in elk geval daardoor al de belofte van het sparen van bomen niet ingelost. Misschien hadden we gewoon beter naar less office kunnen streven.

Tovenarij

Ik denk tegenwoordig wel vaker aan het sprookje van de tovenaarsleerling, alleen is mijn variant nog hopelozer. In mijn variant is de tovenaarsleerling namelijk onwetend over de vermeerdering van bezems die hij teweegbrengt, slaat hij gewoon de bezem in tweeën en gaat hij een frietje halen bij de snackbar, alwaar hij een betekenisvolle ander ontmoet om samen een gezin mee te stichten, met nakomelingen die ook denken slim te zijn en de bezem te splitsen en zich om te draaien om zich voort te gaan planten, en en en en en kortom: niet alleen een eindeloze opmars aan problematische bezems en een vloedgolf, maar ook een bevolkingsexplosie van tovenaarsleerlingen met kortetermijnoplossingen die het water verder doen stijgen.

Nihilistisch

Afijn, ik ben dus geen techno-optimist. Het alternatief voor de papierloze wereld is een virtuele wereld gebleken die in de materiële wereld enorme milieuschade aanricht. De suggestie dat we met AI nog maar één supervervuilende actie af zijn van de oplossing, onze 42 als het ware, is misleidend zolang we als soort onszelf geen enkele stopregel opleggen. De selffulfilling prophecy van ‘na ons de zondvloed’ verraadt al dat mijn techno-pessimisme vooral wordt ingegeven door cultuurpessimisme. Twee dingen daarover. James Bridle stelt dat AI wel degelijk interessante perspectieven en oplossingsrichtingen kan bieden, mits de I niet alleen menselijke maar vooral ook niet-menselijke intelligentie betreft. We weten steeds meer van niet-menselijke percepties, interpretaties, logica’s et cetera, dus als we die betrekken dan kunnen we het probleemoplossend vermogen van computer Aarde enorm verrijken. Er is dus alleen even die ‘mits’, want de mind set van degenen die nu de programmering doen, is volgens Hans Schnitzler, die deze masterclass verzorgt, vooralsnog uitgesproken nihilistisch. En wil je daar verandering in brengen, dan zouden we dus onszelf en jongere generaties moeten leren om aan die mits-voorwaarde te voldoen. Alleen, wij raken zelf steeds meer geabsorbeerd in die virtuele wereld en gaan ervan uit dat we problemen kunnen oplossen door er eindeloos samen over te blijven bomen. Intussen verwarren we virtuele wereld met werkelijkheid, raken we eenzamer bij elke toetsaanslag, lekt de biofilia uit onze soort weg en is wel duidelijk dat mijn cultuurpessimisme mij in mijn eigen cirkelredeneringen vasthoudt.

Stilzitten

Wat ik dan altijd doe, is een grotere cultuurpessimist zoeken, een misantroop zelfs. In zo iemand vind ik namelijk mijn stopregel waarop ik mijn denken kan keren. Een van mijn favoriete pessimisten is Blaise Pascal. Van hem is de uitspraak: “Het meeste kwaad ontstaat omdat een mens niet kan stilzitten in zijn kamer.” Kijk, dat vind ik dus te rigoureus en te extreem. Ik denk dan: zelfs als dat zo is, kun je het ons kwalijk nemen dat we niet eindeloos in een kamer stilzitten? Als zoogdieren moeten wij bewegen. Dus waar komt dat vandaan, dat wij van hem onze lichamen hadden moeten verloochenen voor een betere wereld? En dan ga ik op onderzoek uit en ontdek dat Pascal zijn leven lang helse pijnen heeft gehad en waarschijnlijk leed aan oxycephaly, een ernstige vorm van craniosynostosis ofwel vergroeiing van de schedel. En dan denk ik: misschien zou ik met zo’n lichaam ook een discursieve boven materiële wereld verkiezen. Kijk, zo breng ik dus zelf kleur in mijn zwart-witbeeld aan en word ik ook nog eens blij met het internet, wat toch maar een mooi staaltje menselijk vernuft is dat me helpt Pascal beter te begrijpen. En bovendien te weerleggen, want, zie ook hierboven: grote kwaden lijken vandaag de dag juist te ontstaan door mensen die wél stilzitten in hun kamer, achter hun beeldscherm.

De ultieme vragen

Ik ben sinds 2019 een boek aan het schrijven en heb me regelmatig, nog voor Chat GTP, afgevraagd: als ik al mijn bronteksten in een database zou stoppen, zou er dan een programma zijn dat daarmee een tekst zou kunnen schrijven én zou dat zelfde tekst als de mijne zijn? Voorgaande alinea laat iets van mijn denkwijze zien. Geen idee of die te programmeren is. Vooralsnog lijkt AI vooral te gaan over wat ook wel semantische kennis heet, categorie “Parijs is de hoofdstad van Frankrijk” en “water bevriest bij nul graden”, wat leidt tot 42-achtige antwoorden. Maar de juiste vragen kunnen stellen is een kwestie van episodische kennis, de kennis die ontstaat door als persoon een betekenisvol leven proberen te leiden, met betekenisvolle, meer-dan-alleen-maar-ook-menselijke anderen.

De masterclass

In de masterclass van 3 april hebben we het over ICT en onderwijs. Dat gaat wat mij betreft verder dan de vraag over wel of geen telefoons in de klas en hoe gaan we om met Chat GTP. Elke technologie is een prothese en raakt in die zin zeer existentiële vragen. In hoeverre heeft het onderwijs een rol om voorbij het nihilisme, waar Hans Schnitzeler ons op wijst, te komen?

Inspiratiebronnen voor deze preflectie waren Hitchhiker’s Guide to the Galaxy van Douglas Adams, Wij nihilisten van Hans Schnitzler, het sprookje van de tovenaarsleerling en alle andere sprookjes die ons waarschuwen voor oncontroleerbare techno-oplossingen, Ways of Being van James Bridle, Last child in de woods van Richard Louv, The lonely century van Noreena Hertz, Blaise Pascal, Broes die nu op de bank tegenover me onbedaard ligt te snurken en daarmee even als metronoom voor mijn levenstempo fungeert, Keet die me er door zijn afwezigheid aan herinnert dat ik vandaag nog naar buiten wil, de wereld in, die van de bomen en de vogels en de medemens die op mijn verjaardag komt proosten in het café.