Helpt praten over leiderschap als het leiderschap onderdeel van het probleem is?

De docentendag van NSO-CNA Leiderschapsacademie op 20 mei 2019 stond in het teken van gedeeld leiderschap en teacher leadership. Eerst nam Koen Marichal ons mee in zijn onderzoek naar en praktijkervaringen over gedeeld leiderschap. Daarna presenteerde Marco Snoek de bevindingen uit het onderzoek naar teacher leadership dat hij samen met Inge Andersen en Frank Hulsbos uitvoerde. De presentatie van beide gasten hielp ons om onze ideeën en overtuigingen over deze nieuwe vormen van leiderschap te scherpen. Tegelijkertijd maken beide verhalen duidelijk dat een overgang naar meer gedeelde en gespreide vormen van leiderschap bij uitstek vraagt om een heldere visie op leiderschap binnen een organisatie. ‘Maar helpt praten over leiderschap als leiderschap onderdeel van het probleem is?’ zo vroeg Koen zich af.

Gedeeld leiderschap

In zijn presentatie nam Koen ons mee in zijn kijk op de ontwikkelingen in de Belgische onderwijscontext en de uitdagingen waarvoor Belgische schoolleiders staan. Een context die veel gelijkenis heeft met die in Nederland. “De complexiteit van het onderwijs in België maakt dat schoolleiderschap onder hoogspanning staat. Als schoolleider heb je te dealen met deze spanning. Een van de manieren om dat te doen is gedeeld leiderschap”, aldus Koen. Hij vergelijkt gedeeld leiderschap met het spelen in een sportteam¹. In een sportteam kunnen verschillende spelers via vier verschillende rollen leiderschap tonen. De motiverende leider moedigt anderen aan en werkt op hun gemoed. De taakgerichte leider kent het spelletje door-en-door en zegt wat er in het spel moet gebeuren. De sociale leider medieert de irritaties en conflicten en herstelt waar nodig de verbindingen in de groep. En ten slotte de vertegenwoordigende leider, die in gesprek gaat met bijvoorbeeld de formele leider van de groep of met de pers. Uit onderzoek blijkt dan ook dat teams, waarin zulke leiderschapsrollen worden verdeeld over meerdere personen, beter presteren dan teams, waarin de leiderschapsrol alleen bij de formele leiders ligt.

Gedeeld leiderschap gaat volgens Koen over het vergroten van de groep van dragende leden in de organisatie en/of het team. Dit vraagt wel om een gedeelde visie op leiderschap binnen de schoolleiding en de organisatie (zie figuur 1). Om dit te bereiken, is leiderschap gevraagd van alle betrokkenen, maar in eerste instantie vooral van de leiders van de verandering (de schoolleiding in meeste gevallen).

Figuur 1. De uitdaging van een gedeelde visie op leiderschap tussen schoolleiding en team.

De complexiteit van het leraarschap

Waar Koen zijn verhaal bij de uitdagingen van schoolleiders begon, startte Marco zijn presentatie bij de complexiteit van het beroep van de leraar. Vanuit zijn onderzoek naar loopbaanpaden van leraren constateert Marco dat er veel verwacht wordt van leraren, zeker van de startende leraar. Een leraar vervult veel verschillende rollen en leert deze rollen vooral on-the-job. In het door Marco ontwikkelde beroepsbeeld van de leraar worden vier verschillende rollen onderscheiden: het ondersteunen van het leren van de leerlingen, het ontwikkelen van onderwijs, het organiseren van onderwijs en het ondersteunen van collega’s. Door deze verschillende rollen meer te onderscheiden, wordt het mogelijk voor leraren om zich via verschillende loopbaanpaden te ontwikkelen van ‘in opleiding’ naar ‘starter’ naar ‘meester’. Dit creëert ruimte voor variatie, uitdaging, groei en vooral voor erkenning van de diversiteit van het leraarschap. Tegelijkertijd vraagt dit ook dat de bestaande mentale modellen over het beroep moeten worden doorbroken en dat de organisatie hierop aangepast moet worden: van individueel handelende leraren naar gezamenlijk uitgevoerde leerprocessen.

Teacher leadership

Een concept dat momenteel veel aandacht krijgt, is teacher leadership. Docenten kunnen in al hun rollen leiderschap nemen. Samen met Inge Andersen en Frank Hulsbos heeft Marco onlangs een onderzoek uitgevoerd naar de manieren waarop teacher leadership vorm krijgt (zie figuur 2). Hieruit blijkt dat leraren die, zonder dat zij een formele leiderschapspositie hebben (initiators), leiderschap tonen, of lastig gevonden worden of al snel in een formele leiderschapspositie geplaatst worden (role-based). Hoewel dit laatste deze leraren ruimte en erkenning geeft, leidt het toekennen van formele leiderschapspositie tegelijkertijd bij andere leraren tot het gevoel dat leiderschap altijd samen gaat met een formele positie. Hiermee verschuift de aandacht van het wat van leiderschap (het doel) naar de wie van leiderschap (de actor). De grootste uitdaging voor teacher leadership is dus om een cultuur te creëren, waarin iedereen de ruimte voelt om leiderschap te tonen wanneer en waarvoor dit volgens hem of haar nodig is (community-based). Leiderschap is daarmee een collectieve uitdaging voor de gehele school. Je zou kunnen stellen dat de aandacht voor teacher leadership, waarbij de actor als held weer centraal staat, de echte uitdaging om tot meer collectief en/of gedeeld leiderschap te komen in de weg staat.

Figuur 2. De verschillende vormen van teacher leadership volgens Snoek, Hulsbos en Andersen.

Leiderschap als probleem en als oplossing

Naar aanleiding van de presentaties van Koen en Marco ontstaat er een gesprek tussen de docenten van NSO-CNA over hoe gedeeld leiderschap en teacher leadership zich verhouden tot ons onderwijs voor schoolleiders. Is gedeeld leiderschap altijd de ideale situatie ? Welke rol speelt de context hierin? Moet elk teamlid hieraan bijdragen, of slechts enkelen? Heb je het over de leider als persoon, of over een gebeurtenis, of een cultuur? En wat betekent dat voor het ontwikkelen van leiderschap? Er wordt veel onderzoek gedaan naar leiderschap, maar hoe praat je over leiderschap als leiderschap zelf onderdeel van het probleem is? We constateren dat het in het onderwijs voor ons allemaal een uitdaging blijft om het gesprek over leiderschap te voeren, om de visie op leiderschap concreet te maken. Niet praten over leiderschap lost zeker niks op. Mocht je als school ondersteuning kunnen gebruiken bij het goede gesprek over leiderschap? Als NSO-CNA denken wij graag mee.

Download de presentaties:

Koen Marichal – Gedeeld leiderschap – NSO-CNA 20 mei 2019

Marco Snoek – Teacher Leadership – NSO-CNA 20 mei 2019

1. Atleetleiders als sleutelfiguren voor een optimale teamprestatie: De mediërende rol van het teamvertrouwen van spelers en hun identificatie met het team. Proefschrift Katrien Fransen, KU Leuven, 2014 https://athleteleadership.com/

Koen Marichal schreef met Karen Wouters in 2018 het boek ‘Naar gedeeld leiderschap‘.

Naar onze andere blogs