Herhaling van zetten

Voorafgaand aan de masterclass Doorbreek Organisatiepatronen schreef Rosanne van de Leijgraaf-Scholte een preflectie: een voorbespiegelende blog over het thema van de betreffende masterclass. De masterclass vindt plaats op 22 november 2023 tussen 9.00 en 12.30 uur te Diemen. Inleider is Odette Moeskops. Klik hier voor meer informatie.

Ken je dat? Het spelen van een potje schaken met familie of vrienden waarin je vanuit een bepaalde stelling na een aantal zetten opnieuw in die stelling terechtkomt? En daarna weer dezelfde zetten doet op weg naar dezelfde stelling? Het spel vordert niet en de partij wordt dan als onbeslist (remise) beschouwd. Als jong meisje vond ik dat irritant. Telkens weer terugkomen bij datzelfde punt, weer die blik van mijn vader vol verwachting en nieuwsgierigheid hoe ik het toch deze keer anders zou doen. Het anders kunnen doen, ligt dit alleen bij mij of heb ik daar die ander ook voor nodig? Hoe kan het toch dat wij telkens weer in remise belanden en het soms toch zo lastig blijkt het andere te doen om niet weer in dezelfde stelling te komen?

Maar wat is dan het andere? Hoe doorbreek ik het herhalende patroon waardoor we telkens weer in remise terecht komen? En begrijp ik iets over waarom dit in stand wordt gehouden en we niet verder komen? Wat is dan succes en wat is dan de prestatie? Is het succes te ontlenen aan een individuele zet? Is de prestatie dan toe te wijzen aan die ene persoon? Of heeft die ene persoon in die situatie alleen maar zo succesvol kunnen zijn door de relatie en verbinding met andere personen?

Voor je het weet denkt die ene persoon dat het succes en de prestatie alleen maar op haar conto te schrijven is en dat het verschil alleen maar gemaakt kan worden door het individu. Deze zienswijze is een voedingsbron voor de prestatiesamenleving en de interne prestatiedruk. Gevoelens als “ik heb het niet goed gedaan” of “het ligt aan mij” worden door herhaling van zetten een overtuiging die hardnekkig is.

Als ik terugdenk aan voor mij ‘succesvolle’ momenten in mijn leven dan zijn deze altijd gevormd door de relatie die ik had met de mensen om mij heen en de omstandigheden van de context waarin ik mijzelf op dat moment begaf. In de atletiek was de relatie die ik had met mijn begeleidingsteam bepalend in het vertrouwen en de ontspanning die ik ervaarde als atleet. Daarbij speelde ook de weersomstandigheden een grote rol in het behaalde resultaat. Ook in mijn loopbaan als leidinggevende in het onderwijs hadden het collectief aan professionals en de ‘weersomstandigheden’ van de organisatie een sterke invloed op mijn handelen en functioneren als leidinggevende. Het succes was dan ook niet zozeer te relateren aan mijn eigen harde werken of intelligentie, maar zat juist in het harde werken en intelligentie van het collectief. De uitspraak; ‘het geheel is meer dan de som der delen’, ofwel, je kunt de werkelijkheid niet begrijpen door haar in delen te hakken, sluit hierop aan.

Systeembenadering

Vaak heb ik gedacht dat wanneer het niet goed ging of het resultaat niet naar behoren was dat het aan mij als persoon lag. Om los te komen van de ‘schuldvraag’ is de systeembenadering een bevrijdende manier om te kijken naar het grotere geheel. De basis voor systeemtheorie komt vanuit de biologie (Von Bertalanffy,L. 1950). Wat de systeembenadering ons bracht in de jaren ’70 was dat we verlost werden van het apart zetten – en medicaliseren/beschuldigen van ‘probleemdragers’: we zoeken graag een ‘dader’, maar wat misgaat heeft vaak meer te maken met wat tussen mensen in gebeurt. Een kind kan het op school bijvoorbeeld slecht doen, door ruzies tussen zijn ouders (enz.). De context heeft namelijk een trekkende kracht en invloed op alles wat een klein deeltje doet.

De systeemtheorie beschrijft een organisatie als een levend organisme; een geheel dat interageert met de omgeving waarin zij leeft en elkaar ook onderling beïnvloedt. De invloed van schoolleiders reikt dan ook verder dan het geven van invulling aan het onderwijs binnen hun school. Schoolleiders hebben ook een belangrijke rol in de ontwikkeling van de samenleving en van onze planeet, nu en in de toekomst. In ons masteronderwijs willen we bewustwording creëren van deze maatschappelijke verantwoordelijkheid. Waarbij de school gezien wordt als een meebewegend deel in het grotere geheel van een bewegende wereld. Het systeem van de school en haar omgeving is continu in beweging, dit maakt leiderschap een complex en tevoorschijn-tredend (emergent) proces: het regelt zich deels zelf in de sociale interactie en vraagt om cognitieve, relationele, morele reflectie en vermogen tot systeemdenken.

Systemisch denken

De valkuil die ik vaak zie en zelf ook ervaar als het gaat om systemisch denken en kijken is dat men geneigd is om zichzelf buiten het systeem te plaatsen en zichzelf niet ‘op de foto’ zet in de analyse van wat er speelt. Systeemdynamiek kan dus ook inhouden dat je allemaal net doet of je er niet bij hoort….

Het balanceren tussen diverse trekkrachten in een organisatie en het vinden van evenwicht tussen het persoonlijke en het systemische puzzelt mij als mens. Waar is het wél persoonlijk? En waar is het een uiting van het systeem? Mijn nieuwsgierigheid naar het zelforganiserende en datgene onder de georganiseerde wereld wordt door Stef Bos mooi gezongen. De zin “maar de onderstroom die niemand ziet, bepaalt de richting op elk gebied” is zeer treffend als ik kijk naar onderwijsvernieuwing. Als schoolleider of leidinggevende in het onderwijs kan je nog zulke goede verander-en ontwikkelplannen schrijven, het is juist alles wat niet zichtbaar (organisatiecultuur, vertrouwen, angst, groepsdynamiek etc.) is, dat het verschil maakt!

Maar hoe blijf je dan als mens uit meer van hetzelfde? Ik kijk dan ook uit naar de Masterclass van Odette Moeskops die ons niet alleen vanuit een systemische benadering – waarin oorzaken van het probleem weer gevolgen zijn van iets anders en een web van causale relaties maakt dat er inhoudelijk geen vooruitgang wordt geboekt – meeneemt, maar ons ook kennis laat maken met psychoanalytische concepten, die inzicht geven in collectieve onbewuste processen in teams en organisaties.

Daar mijmer ik nog even op door terwijl de blaadjes van de bomen vallen en de natuur zich opmaakt voor de winter….het individu (de schoolleider/leidinggevende in het onderwijs) is dus niet los te zien van haar omgeving. Om herhaling van zetten te doorbreken is het nodig om voorbij het individu te kijken en bewustzijn te ontwikkelen over het systeem (de context) waar je jezelf in begeeft. Het doorgronden van de diverse trekkrachten in het systeem helpt herhaling van zetten beter te begrijpen. Én geeft richting hoe het individu te verbinden aan de anderen in het systeem om als collectief het anders te kunnen doen. Voor mij een mooie aanzet om weer eens met familie en vrienden wat verlichting en gezelligheid te vinden in een potje schaken waarin herhaling van zetten de vraag aanwakkert; ‘hoe kan het anders’?

Rosanne van de Leijgraaf-Scholte

Opleidingsmanager NSO-CNA

Naar onze andere blogs

Inspiratie

• Habermas, J.(1981). Theorie des Kommunikativen Handelns
• Hannon, V. Peterson, A. (2021). Thrive, the purpose of schools in a changing world.
• Homan, T. (2005). Organisatiedyamica.
• Kilburg, R. R., & Donohue, M. D. (2011). Toward a “grand unifying theory” of leadership: Implications for consulting psychology. Consulting Psychology Journal: Practice and Research, 63, 6-25.
• Kunneman, H (1998). Haberman’s theorie van het communicatieve handelen, een samenvatting door H. Kunneman.
• Moeskops, O. (2017). Doorbreken van organisatiepatronen.
• VanLommel, K. Coppoolse, R. Schaap, L. (2023). De grote vragen over onderwijsinnovatie, op zoek naar meer verandergoesting.
• Vermaak, H. (2015). Plezier beleven aan taaie vraagstukken.
• Von Bertalanffy, L. (1950). General Systems Theory.