Matthijs staat voor meer

De afgelopen dagen viel zo’n beetje heel Nederland over Matthijs van Nieuwkerk heen. Vele deskundigen hadden hun analyse al snel klaar. De meeste verhalen die ik er over gelezen heb richten zich vooral op Matthijs zelf en de angstcultuur die hij met zijn stevige perfectionisme creëerde. Matthijs is dader, een desastreus leider, en de vele medewerkers zijn zijn slachtoffers.

Acting out

Zijn ‘acting out’ van emoties is grensoverschrijdend. Zeker. Daar had hij hulp bij moeten krijgen. Lang niet iedereen is in staat om dat zelf in te zien. Een dringend advies van iemand om hem heen in die richting had niet misstaan. Precies dit is waarom het belangrijk is als leider om voldoende tegenmacht te organiseren (en er voor open te staan). Overigens geldt dit voor ieder mens: dat je emoties hebt die je in uitdagende situaties niet goed weet te beheersen en waar je hulp bij kunt gebruiken. Dat het in het geval van Matthijs zo lang kon doorgaan roept terecht vraagtekens op. Te meer omdat hij gezien zijn positie daar meer schade mee aan kon richten. Hier past het hem om zelf ook verantwoordelijkheid te nemen en te willen horen wat het effect is geweest van zijn handelen. Maar het is ook een spiegel voor onszelf.

De schaduwkant van talent

Ik heb veel reacties  gelezen en wat afstand gehouden, om ook niet direct mijn emoties uit te leven. Want het riep zeker emoties bij me op. Ik behoor tot de fans van Matthijs en waardeer vooral zijn enorme creativiteit waarmee hij unieke programma’s maakt. Ik denk dat veel mensen dat herkennen: Matthijs stond ergens voor en bracht mij positieve energie. Nu hij en zijn talent ook een schaduwkant blijkt te hebben wil ik dat in eerste instantie niet zien. Het wordt al snel het een of het ander. Of ik ben fan en zie zijn goede kant, of ik ben geen fan meer en zie vooral zijn schaduwkant. Goed en fout samen laten gaan is nog niet zo makkelijk. Maar Matthijs is niet zijn schaduwkant, hij gedraagt zich in situaties vanuit die schaduw. En nogmaals, Matthijs had al veel eerder hulp moeten zoeken om zelf ook meer zijn schaduwkant te gaan begrijpen en begrenzen.

Het grotere plaatje

Op afstand kijkend naar de reacties vraag ik me altijd ook af hoe dat wat ik zie, ook iets zegt over wat er in het groter verband (het systeem) mis gaat. Wat mij opvalt naast de terechte inhoudelijke berichten, is dat iedereen er een mening over heeft en het heel persoonlijk wordt. Hard. Ik zie maar weinig mensen die zich afvragen hoe dit verschijnsel van grensoverschrijdend gedrag ontstaat in de context van ons samenleven. Want het geval Matthijs staat niet op zich zelf. Denk aan John, Mark, Kadija. Maar denk ook aan die ene automobilist die je agressief benadert als je niet snel genoeg reageert bij het stoplicht of te langzaam over het fietspad loopt. Of de massale kritiek die we uiten als een voetballer een slechte wedstrijd speelt. De lat ligt in Nederland hoog, goed is niet goed genoeg meer, maar je moet ook niet denken dat je iemand bent. Ruimte voor fouten is er niet. Kijkcijfers en inkomsten gaan voor alles. In die context creëren we met elkaar een Matthijs die, omdat hij daar aanleg voor heeft, onder hoogspanning zich laat gaan. Vaak vanuit de schaduwkant die hoort bij dat wat we ook zo in hem (en anderen) bewonderen.

In het groter verband valt me ook op dat we veel sympathie hebben voor zijn slachtoffers. Terecht dat we zorg hebben voor hun last. Maar in onze ijver om die ene dader te veroordelen zijn we niet onderzoekend naar het verhaal van de slachtoffers en wat hun aandeel is geweest in het geheel. Waarom? Herkennen we in hen onze eigen angst en onzekerheid die de hoge lat in de prestatiesamenleving bij ons oproept? Maar hoe dragen zij bij aan de ontstane situatie? En dan gaat het er niet om om hen aan te klagen, maar vooral om te gaan begrijpen wat er gebeurt.

Cultuur is een cocreatie

Een cultuur bij de redactie van DWDD, maar ook in onze samenleving, is te zien als een niet zichtbare kluwen van opvattingen, normen, overtuigingen en interpretaties die ontstaan tijdens het samenwerken en zich steeds verder ontwikkelt. Ondanks dat de leider daar een grote invloed op heeft, is hij niet als enige daarvoor verantwoordelijk. Het ontstaan van een cultuur is niet een soort proces dat een rationele weg volgt. Het leidt een ongrijpbaar bestaan. Alleen door daar met elkaar over in gesprek te blijven en open te kijken naar die onzichtbare opvattingen, normen,  overtuigingen en interpretaties, zijn ze te beïnvloeden. Dat is een groepsproces en geen individueel proces. Daar kunnen en moeten leiders wel in voorgaan door het gesprek te openen.

Het is nooit een individuele verhaal

Terug naar wat volgens mij de kern van het grotere probleem is. We denken nog steeds in de individuele kant van dit en andere verhalen. We kijken niet naar de (onzichtbare) cultuur die we als samenleving creëren en de diepere (maatschappelijke) oorzaken van het gebeuren. In de reacties die ik lees mis ik dit zicht. We doen eerder meer van hetzelfde: de menselijkheid, de menselijke maat verliezen we uit het oog, we leven emoties uit en begrenzen onszelf slecht. Er wordt heel persoonlijk op de man gespeeld. Hoeveel persoonlijke aanvallen via onder andere sociale media kreeg Matthijs wel niet in de afgelopen jaren voor zijn kiezen? Dat is geen excuus voor zijn gedrag, maar mag dat dan wel? De invloed van hoe we samenleven, zeg maar de diepere patronen die leiden tot dit soort excessen, niet betrekken bij het gesprek over DWDD creëert eigenlijk al de volgende ontsporing. Er is vast een krant, ook onder prestatiedruk, al bezig met het volgende verhaal over een persoon die over de grenzen gaat.

Onzekerheid als leider over je rol

Als leider van mijn organisatie vraag ik me zelf nu af hoe het met mijn leiderschap zit en voel na dit weekend grotere onzekerheid over mijn handelen. Heb ik mijn schaduwkanten wel voldoende in beeld? Blijf ik respectvol en ontvankelijk voor gesprek, ook als de mensen met wie ik werk niet blij worden van me? Waar heb ik aan te pakken, ook als dat ontevredenheid oproept? Waar niet? Hoe zit het dan met de doelen die we moeten halen, daar waar de managementboekjes zo overtuigd spreken van het belang van resultaat?

Het mooie is dat deze onzekerheid me op onderzoek uit doet gaan naar hoe anderen mijn leiderschap ervaren en helpt om open te staan voor wederzijdse feedback. Maar ik vrees dat deze onzekerheid bij veel leiders weggestopt wordt en juist leidt tot een nog meer op de tenen lopen. De druk is immers immens en we vinden het niet zo makkelijk om die menselijke maat naar elkaar toe te passen en samen te bewaken.

Het goede gesprek

We zullen met elkaar een antwoord moeten vinden op de eisen van de prestatiesamenleving. Daartoe is het belangrijk dat we nieuwe normen ontwikkelen en andere waarden voorop gaan plaatsen. Als ik een ding hoop dan is het dat juist hierover het gesprek de komende tijd in de samenleving gaat. Dan is het tumult van de afgelopen week ergens goed voor geweest.

Bart Schipmölder
Directeur-bestuurder NSO-CNA Leiderschapsacademie

Naar onze andere blogs