Realiwaarheid

Floor Basten, 29 september 2023

Voorafgaand aan de masterclasses van NSO-CNA schrijft Floor Basten steeds een preflectie: een voorbespiegelend stukje over het thema van de betreffende masterclass. Dit is haar preflectie bij de masterclass Post-truth, propaganda en complotdenken. Deze vindt plaats op 4 oktober 2023 tussen 9.00 en 12.30 uur te Diemen. Inleider is Jaron Harambam. Klik hier voor meer informatie en aanmelden.

Ze sluipt traag de trap op, blijft bovenaan staan. Hij zit al klaar. Ze zet een paar passen naar rechts, kijkt hem niet aan. Hij staart haar na. Ze verlegt haar blik naar boven, haar hoofd nu scheef en in de schouders. Hij volgt haar gebaar en haar blik. Geruisloos draait ze zich om, maakt een draai naar links en springt bij mij op bed.

Met stijgende trots sla ik dit alles gade. Broes neemt Keet in het ootje door in schijnbewegingen te doen alsof. Bij mensen scharen we dergelijke strategieën onder theory of mind. We hebben een idee (theory) over hoe denken (mind) gaat en vanuit dat idee ontwikkelen we strategieën om het denken van anderen niet alleen te doorgronden (‘ik denk dat jij dit denkt’), maar ook te beïnvloeden (‘ik wil dat jij dit gaat denken’).

Theory of mind

Lang werd theory of mind alleen aan mensen toegedicht, steeds vaker met onderzoek nu ook aan andere dieren, ik denk het te zien in mijn feline huisgenoten. Wat Broes met haar schijnbewegingen laat zien is besef van Keets plan om haar aan te vallen, herinneringen aan zijn nieuwsgierigheid en een plan om zijn aandacht af te leiden van haar werkelijke bedoelingen. Voorwaar een geslaagde propagandacampagne.

Theory of mind is zo alom vertegenwoordigd in ons bewustzijn, dat we ons er nauwelijks van bewust zijn hoe sturend ze is in interpretaties en conclusies die we aan observaties verbinden (‘ik denk dat jij dit denkt’ wordt afgekort tot ‘jij denkt’, speculatie wordt feit). Kijk je naar een voetbalwedstrijd, dan hoor je de commentator voortdurend vertellen wat de voetballer denkt en van plan was. Het valt ons niet eens meer op, we nemen aan dat het commentaar een feitenrelaas is.

Ladder van inferentie

De ladder van inferentie is een behulpzaam model voor hoe dit werkt. Het verbeeldt hoe ervaringen worden versmald tot selectieve waarnemingen, die met allerlei attributies en projecties leiden tot beslissingen en acties die de oorspronkelijke selecties bestendigen. We kennen het als tunnelvisie of confirmation bias en binnen de MEL gebruiken we de metafoor van de bubbel.

Algoritmes van sociale media dragen verder bij aan filters en echoputten en uiteindelijk vullen we onze theories of mind grofweg met twee kampen: wij met de goede denkwijze en de rest met foute denkwijzen. Je voelt ‘m al aankomen: tussen verschillende in zichzelf gekeerde feitenwerelden laait een strijd om waarheid op.

Realiteit en waarheid

Katten doen zoiets niet. Althans, ik heb Broes en Keet nog nooit zien bakkeleien over wat iets is. Ze kunnen iets onderzoeken of ergens aan twijfelen, maar over realiwaarheid kennen ze geen onenigheid. Wij mensen trekken realiwaarheid als ‘realiteit’ en ‘waarheid’ uit elkaar. Anders dan katten hebben wij opvattingen over kennis en gradaties in waarheid. Met onze theories of mind doen we dus meer dan elkaar begrijpen en beïnvloeden; we beoordelen elkaar ook in termen van slim en dom. Dit zijn categorieën die katten niet zichtbaar interesseren, maar wij mensen bouwen daar complete onderwijssystemen op, waar we welvaarsverdelingen en gezagsverhoudingen mee samen laten hangen. Parallel hieraan verloopt de verwording van postmoderne emancipatiepogingen tot post truth hyperrelativisme waarin iedereen en niemand gelijk heeft en de realiteit er al helemaal niet meer toe lijkt te doen. Althans niet politiek gezien, want succesvolle lobbycampagnes beïnvloeden beleid dusdanig dat we precies die dingen doen die het schadelijkste zijn voor het voortbestaan van onze soort en dat van de planeet, maar wel goedkoop en efficiënt.

Als katten al zouden denken in termen van slim en dom, dan zouden ze ons, vermoed ik zo, niet al te snugger vinden.

Intenties

Dan zijn er nog twee aspecten aan theory of mind die vanuit evolutiepsychologie een interessant licht werpen op dit alles. Het eerste is dat we door onze theory of mind eigenlijk altijd uitgaan van intenties en bedoelingen, altijd aannemen dat als er iets gebeurt, dat gebeurt doordat iemand dat zo wilde. Onze waarnemingen en ervaringen worden gekleurd met het idee dat ze passen in doelbewuste plannen van onszelf en/of een ander. Dat dingen gebeuren gewoon doordat ze gebeuren, zonder dat daar een master mind de hand in had, is niet onze default interpretatie. Ik noem dit maar even onze hyper agency detection, met als risico dat we bedoelingen en intenties zien waar die niet zijn.

Op elkaar letten

Het tweede aspect is dat we, doordat we sociale wezens zijn, genegen zijn om op elkaar te letten. Vanuit de theory of mind en iets over hoe de waard gasten vertrouwt, doen we dat vooral om te checken of de verdeling van het gemeenschappelijke wel rechtvaardig gebeurt, kortom of er geen stamleden zijn die parasiteren op het collectief. We houden elkaar dus in de gaten en dat is nog niet alles, want we letten er niet alleen op dat de ander zich eerlijk gedraagt, maar ook of de ander iemand die zich misdraagt wel aangeeft als parasiet. En andersom voelen we vele ogen ons volgen, want ook wij zelf zijn in de ogen van de ander potentiële parasieten. Ik noem dit maar even onze interlocked surveillance focus, met als dubbel risico paranoia en misantropie.

In gemeenschappen waar eigendom de basis van herverdelingsvraagstukken vormt, zoals in kapitalistische samenlevingen, doet wantrouwen als verdienmodel het goed. Onze korte aandachtspanne wordt gemakkelijk gericht op de gevaren die onze bezittingen bedreigen. Propaganda, complottheorieën en post truth komen hier samen in argwaan als afgedwongen grondhouding. Deze preflectie kan hiervan als voorbeeld worden gezien 🙂

Vloek en zege

We kunnen theory of mind afschaffen noch verbieden. Waarom zouden we ook? Positieve kanten ervan zijn dat we überhaupt begrip voor een ander opbrengen en via empathie tot solidariteit kunnen komen. Theory of mind is ons wapen tegen atomistisch denken en het bewijs dat wij geen in onszelf gekeerde individuen zijn. Het kan ons scheiden, maar verbindt ons ook. Zoals zoveel van onze hebbelijkheden is theory of mind zowel een vloek als een zege. Hoe kunnen schoolleiders en docenten, wetgevers en bestuurders samenspannen om er een zege van te maken?

Inspiratiebronnen

Inspiratie voor deze preflectie waren natuurlijk weer Broes en Keet, en daarnaast deze bronnen: