Verslag van de masterclass Prestatiesamenleving: hoe bouw jij verbindingen?
De tweede masterclass binnen de master Educational Leadership op 2 november 2022 ging over de prestatiesamenleving en hoe deze doorwerkt in het onderwijs, en vooral bij de deelnemende schoolleiders: hebben we door hoe diep de bouwstenen van die samenleving ook in ons zitten?
Hierna een verslag van deze ochtend en mijn reflectie daarop: hoe bouw jij verbindingen?
Eenzaamheid
Willemijn Dicke ging in haar inleiding in op de toenemende eenzaamheid in de samenleving. Geïnspireerd door het boek van Noreena Hertz, De eenzame eeuw, zette zij een paar feiten op een rijtje:
- 1/3 van Nederlanders is eenzaam
- 1/10 in ernstige mate
- 85% voelt zich eenzaam op het werk
- 1/5 millenials heeft geen vrienden
Dat zijn indrukwekkende cijfers. De gevolgen van eenzaamheid op ons welzijn, de samenleving en de economie zijn groot, zo niet desastreus. Wat je doet is belangrijker geworden dan wie je bent, en vooral hoe je bent. Verbinding is, volgens Willemijn, voorwaarde voor duurzaam presteren. Zo is bijvoorbeeld het oefenen van de dialoog cruciaal voor een goed functioneren van onze democratie. Zonder dialoog scheppen we een voedingsbodem voor extremisme.
Met voorbeelden uit haar dagelijks leven gaf Willemijn ons mee hoe we eenvoudig en klein een grote bijdrage aan meer verbinding in de samenleving kunnen leveren. Zo is zij begonnen om de mensen in haar buurt te begroeten. Het duurde even, maar het bleek besmettelijk: mensen groeten nu vaker terug en Willemijn kent haar buren weer. Ze eindigde met de vraag: hoe kun jij als schoolleider bij jou op school verbinding stimuleren?
Waar kom je vandaan?
Gérard Roseval vroeg zich in zijn inleiding af hoe de bril van de tijd waarin je opgegroeid bent doorwerkt in je opvattingen en gedrag vandaag de dag. Generatie Z, mensen opgegroeid tussen 1996 en 2015, zijn vertrouwd geraakt met een steeds grotere onderlinge concurrentie, je moet je onderscheiden: wat maakt jou uniek? Het is de generatie die de neoliberale boodschap en het maakbaarheidsideaal volop heeft meegekregen: ‘Je moet het beste uit jezelf willen halen en dat kan.’ In een toespraak in 1995 verwoorde premier Tony Blair deze kijk op mensen treffed: ‘The more you learn, the more you earn’. (zie ook deze bijdrage op LinkedIn).
Dat maakbaarheidsideaal is ons houvast geworden. De ratio en de wetenschap, die in de Verlichting voorop zijn gezet, zijn nog meer de boventoon gaan voeren. Als het niet lukt, dan is het je eigen schuld. Had je maar harder moeten werken. En wat niet bewezen is, bestaat niet.
Hoewel steeds meer mensen inzien dat dat ook niet het hele verhaal is, dat succes niet volledig maakbaar is, is dat ideaal toch een hardnekkig houvast. Gérard herkende het ook in zichzelf, en misschien wel des te meer vanwege zijn Surinaamse geschiedenis en de rol van slavernij daarin: moeten bewijzen dat je zelf iets van je eigen leven kunt maken. En hij herkende ook hoe hij deze boodschap aan zijn eigen kinderen doorgaf en zo ongemerkt maar wel actief het prestatie-motto uitdroeg en bevestigde. Zelfs als je de grenzen ervan ziet, dan nog grijp je er als puntje bij paaltje komt op terug. De boodschap van Gérard was: ‘Ken je geschiedenis, pas dan kan je vrijer en opener naar de toekomst kijken.’
Deelnemers spraken na deze inleidingen met elkaar over die prestatiesamenleving, de eenzaamheid, hoe dat doorwerkt in hun school en wat dit alles voor hen betekent. Zij gingen op zoek naar het mechanisme achter de prestatiesamenleving. De prestatiesamenleving reproduceert zichzelf, we gaan er allemaal in mee, dus alleen door zicht te krijgen op die mechanismen kunnen we een stok steken tussen de spaken van deze zichzelf voortdrijvende kracht.
Reflectie op de ochtend
De neoliberale reflex zit in ons allemaal. Ook deze ochtend popte die regelmatig op in de gesprekken. Zelf heb ik ook heel lang gedacht dat de mens vooral zelf verantwoordelijk is voor zijn eigen succes, voor zijn eigen leven. Als iets niet lukte, dan moest ik van mezelf gewoon beter mijn best doen. Laten zien dat het me niet lukt, dat ik dingen lastig vind of even geen antwoord heb, dat vind ik nog niet zo makkelijk. Vreemd eigenlijk. Ik geloof namelijk al heel lang en steeds meer dat alles en iedereen met elkaar verbonden is, dat het leven geen eenzaam gebeuren is (systeemdenken). Na het lezen van het boek van Noreena Herz ben ik gaan zien dat eenzaamheid echt een gevolg is van hoe wij met elkaar de samenleving creëren en dat het geen individueel fenomeen is. Het is de schaduwkant van die prestatiesamenleving, waarin individualisering boven gemeenschapsvorming staat. Als we niet genoeg naar elkaar omkijken en vooral onze eigen weg lopen, dan zien we het vermogen tot echte verbinding steeds verder uit zicht verdwijnen. Simpelweg omdat we ons vermogen tot verbinden te weinig oefenen. Dan komen we in een negatieve spiraal: het gaat steeds minder, maar het kan altijd beter. Goed is niet goed genoeg.
Wetenschappelijk is inmiddels onomstotelijk aangetoond dat stress, die meekomt bij die druk om voortdurend te presteren, slecht is voor ons lijf en schadelijke ziektes met zich mee brengt. Daar waar we de verbinding met elkaar verliezen, verliezen we ook de verbinding met ons eigen lijf. We klimmen liever door naar de top van de Mount Everest en negeren de signalen van ons lijf, dan dat we op tijd omkeren zodat we levend beneden komen.
Het omgekeerde is ook waar: daar waar we verbinding maken met onszelf, maken we ook verbinding met de ander. Gabor Maté, een Canadese arts, schrijft en spreekt veel over de gevolgen van de prestatiesamenleving op ons lijf. Op Youtube staan veel video’s van hem die ik je graag aanbeveel.
Voor mij is stress ten gevolge van de prestatiesamenleving geen vrijblijvend thema meer. Nu we weten hoe schadelijk deze is voor onszelf, kunnen we er niet voor weglopen en hebben we ook een verantwoordelijkheid richting jongeren. We vinden het bijvoorbeeld normaal om te stellen dat leiders nu eenmaal eenzaam zijn en leerkrachten professionele eenzaamheid ervaren. Dat dat erbij hoort. Maar waarom? In Switchen en Klimmen schrijven El Hadioui et.al.: ‘Wanneer docenten aan hun lot overgelaten worden op de momenten van professionele eenzaamheid is het goed te begrijpen dat zij mettertijd de gang van zaken gaan toeschrijven aan factoren buiten zichzelf.’ Door voor deze docenten wel een goede bedding te organiseren met de collega’s en de schoolleiding samen, draag je dus bij aan een gezond en vitaal werkklimaat en doorbreek je een negatieve spiraal binnen de school.
De prestatiesamenleving houdt zichzelf niet alleen in stand, maar blijft zichzelf ook versterken. En we moeten steeds harder ons best doen, aldus Hartmut Rosa, om hetzelfde te bereiken. We moeten blijven fietsen en steeds harder trappen om niet te vallen. Dit patroon zwakt alleen af als we allemaal uitgeput zijn. Om te voorkomen dat we al fietsend crashen op het asfalt, zullen we actief in moeten grijpen.
Er is sociaal leiderschap nodig van ons allemaal om de verbinding op te blijven zoeken en de (negatieve) stress veroorzakende patronen in onszelf, het team en de organisatie te doorbreken. Dat kunnen we niet uitbesteden aan een persoon of de overheid. Eruit stappen lukt alleen als we dat collectief doen, maar het kan beginnen bij kleine gedragingen zoals Willemijn ons spiegelde.
Wat mij helpt? Meestal als ik stil val, mediteer, hoor ik mijn lijf en voel ik verbinding met mezelf en daarna met de wereld om me heen. Wanneer voel jij je verbonden? Wat maak dat jij je verbonden voelt? Zou je daar meer van kunnen doen? En minder van dat wat je denkt dat nodig is om erbij te horen?
Veel succes ermee en wil je erover in gesprek. Loop gerust eens binnen.
Floor Basten schreef voor deze masterclass een voorbeschouwing: Welke held stopt de prestatiesamenleving, voor zij ons stopt?
Bart Schipmölder
Directeur-bestuurder NSO-CNA Leiderschapsacademie
Deze blog op LinkedIn aanbevelen en delen