Wat kun je met complexiteit in het hier en nu?

Een interview met Ingmar Kappers over Sense-making en sociale complexiteit.

Sociale complexiteit stelt steeds hogere eisen aan schoolleiders: aan hun menselijk vermogen om die complexiteit waar te nemen, te duiden en erin te handelen. ‘Sensemaking’ wordt dat genoemd. Maar Ingmar Kappers spreekt liever over ‘complexiteitsdoen’.

Ingmar: “Je kunt wel blijven praten over complexiteit en plannen blijven maken of de complexiteit beschrijven. Maar dat gaat altijd over resultaten in de toekomst of mooie plaatjes. Terwijl in het hier en nu van alles gebeurt, waar je direct iets mee kunt.”

Ingmar verdiepte zich de afgelopen jaren in sociale complexiteit. Dat leidde tot een eigen visie en praktisch model, dat zich op onderscheidt van bestaande modellen door de focus op het hier en nu.

Focus op het hier en nu

Ingmar’s kritiek op de veranderkunde is dat die te weinig bezig is met het hier en nu. Daardoor negeren we te vaak wat er in het hier en nu gebeurt.

Ingmar: “Stel, je hebt van een collega een antwoord nodig om een of ander kwaliteitsplan verder te brengen. Maar tijdens het gesprek zie je dat je collega weinig energie en wallen onder de ogen heeft. Wat doe je op dat moment? Negeer je wat je waarneemt, omdat je dat antwoord nodig hebt? Of benoem je wat je ziet, en doe je daar iets mee in het hier en nu? En kijk je wat dit te maken heeft met het vraagstuk?”

Maar al te vaak kiezen we voor negeren en doorgaan. Ingmar maakt zich daar zorgen over: “Hoe menselijk ook, we reduceren dan de sociale complexiteit van het hier en nu, ten gunste van een beoogd resultaat in de toekomst. De kiem van verandering die voor ons ligt, laten we liggen, voor een mogelijke oogst in de toekomst. De veranderkunde gaat te vaak over plan-praatje-implementatie en vormen, waardoor er te weinig met en in complexiteit gewerkt wordt.”

Hoe doe je dat dan, ‘werken met en in complexiteit’? “Door bijvoorbeeld te benoemen wat je opmerkt: ‘Ik zie wallen onder je ogen. Ben je moe? Heb je slecht geslapen? ‘ Dat kleine zinnetje leidt waarschijnlijk tot een zinvol, mooi gesprek of in ieder geval tot een opening. Zo doe je in het moment daadwerkelijk iets aan kwaliteitsverbetering.”

Kwaliteit zit in elke interactie, betoogt Ingmar: “Kwaliteit ‘gebeurt’ niet in plannen, kwaliteit gebeurt in het hier en nu. We hebben de neiging om plannen tot werkelijkheid te maken. Dat ‘wat er in het plan staat’ is vaak niet ‘wat er werkelijk gebeurt’. Daarmee zeg ik niet ‘gooi dat plan maar weg’, maar eerder: kijk hoe je de doelen in het hier en nu gaat zien, begrijpen en ermee gaat experimenteren.”

Openheid en plezier

Het hier en nu omarmen – in al haar complexiteit en onverwachte wendingen – vraagt openheid van schoolleiders. Ingmar: “Die openheid is alleen mogelijk als je plezier hebt in wat je doet: plezier in het oplossen van de puzzel die voor je ligt. Niet omdat die makkelijk is, maar misschien juist omdat die zo complex is.“

Doe je dat niet, loop je het risico je werkdag te reduceren tot een afvinklijstje: “Dan wordt het afwerken daarvan het belangrijkste van je werkdag. En dat snap ik: je hebt dan het gevoel dat je iets bereikt hebt. Maar heb je er dan het meeste uitgehaald? Uit jezelf, uit de puzzel en uiteindelijk uit de resultaten? En heb je impact op de werkelijkheid?”

Juist uit die openheid en nieuwsgierigheid naar het hier en nu volgt óók plezier: “Zoals bij het eerder voorbeeld: ieder mens ontleent plezier aan goede gesprekken die dieper gaan dan alleen een resultaatgericht antwoord verkrijgen. Het hier en nu is oneindig interessant. Zonde om dat te negeren en reduceren.”

Complexiteit is er altijd

Ingmar pleit er dus voor om complexiteit altijd op te zoeken in het hier en nu. Wordt het werk van een schoolleider daardoor niet juist…complexer? Het antwoord daarop is nee: “Je kunt complexiteit alleen ontkennen of erkennen. Maar het is er altijd, hoe dan ook. Dat werk van die schoolleider is complex, maar hoeft niet ingewikkeld te zijn. Het kan een bron zijn van beweging.”

Dat wil Ingmar je graag laten ervaren, op het 35-jarig jubileum van NSO-CNA. Dan geeft hij de workshop Navigeren in de mist, waarin de deelnemers aan de slag gaan met zijn methode voor sensemaking in sociale complexiteit: “Ik laat eerst kort zien wat het gangbare perspectief is, en hoe dat van mij afwijkt. Daarna gaan we het doen. Zodat je ook handvatten hebt om het in jouw praktijk te doen.”

Dat kan gewoon met concrete thema’s die in het onderwijs spelen: “Kansengelijkheid, leesvaardigheid, personeelstekort of een ander thema.  We gaan niets nieuws verzinnen, alles is al aanwezig.”

Via 3 ingangen kun je het verschil maken in zo’n thema: “Waarnemen, duiden en handelen. Die beïnvloeden elkaar natuurlijk. Want wat ik zie, bepaalt wat ik denk en wat ik doe. Maar wat ik doe beïnvloedt ook weer mijn waarneming. Ingewikkeld? Dat hoeft dus helemaal niet.”

In de workshop gaan de deelnemers, samen met Ingmar, met deze 3 ingangen aan de slag:

• Via verbreding van de waarneming land je buiten je gewoontes en automatismen. Er zit (meer) rek in je waarneming. Je krijgt handvatten hoe je rek op kunt zoeken in het hier & nu.
• Hetzelfde voor het duiden of betekenis geven. Hoe gebruiken we taal om betekenis te geven? Welke perspectieven zijn er nog meer mogelijk? En welke nieuwe mogelijkheden geeft dat?
• Hoe kom je vervolgens direct uit de startblokken? Hoe maak je een beginnetje met die verandering in het hier en nu? Hoe experimenteer je in gesprekken?

Door in het hier en nu te handelen komt de verandering en thematiek van papier naar interactie.

Geef je op voor Ingmars workshop

Wil jij bij Ingmars workshop zijn? Bezoek dan onze jubileumviering, en geef je op!