Birgit Schalkwijk
Stuurkunst

Birgit Schalkwijk is projectleider. In die functie stuurt ze teams aan. Wat ze lastig vond, was om daarin een balans te vinden: in het sturen enerzijds en zich zo min mogelijk met de teams bemoeien anderzijds. “Je wilt ze toch zo veel mogelijk autonomie geven”, aldus Birgit. Om die balans te vinden, zocht ze een opleiding.

Waarom koos je voor Stuurkunst van NSO-CNA?

“Voor mij was teamprocessen aansturen echt een spagaat: waar lag de grens tussen helpend zijn en een bemoeial zijn? En waar de grens tussen autonomie geven en mensen aan hun lot overlaten?

Om dat te leren, zou ik een volledige schoolleidersopleiding kunnen gaan volgen. Maar ik ben geen ‘klassieke’ schoolleider; voor mij zou zo’n opleiding niet geheel aansluiten bij mijn werksituatie en positie binnen het onderwijs.

Daardoor zocht ik een korte opleiding waarin stuurkunst centraal staat. Daar zijn er meerdere van, maar slechts één die toegespitst is op stuurkunst in het onderwijs. Alleen NSO-CNA bood die opleiding.”

Hoe beviel de opleiding?

“Heel goed.

Wat ik mooi vind, is dat je vanuit verschillende perspectieven naar teamprocessen kijkt. Dus los van je rol als teamleider. Daarvoor gebruik je helpende methodieken, die ervoor zorgen dat je objectief kijkt. Oók naar jezelf. Zo ontdekte ik dat ik niet alleen onderdeel ben van oplossingen, maar ook van problemen die in het team spelen.

Zo hadden we een dilemma in ons team, waar we niet meer uitkwamen. Er ontstond een klaagstructuur, waar ik in meeging. Oftewel: ik ging mee in de emotie van het team. In de dagelijkse waan was ik me daar niet zo van bewust.

Enerzijds is meegaan in de teamemotie goed: in dat klagen vind je elkaar, er ontstaat teamvorming. Maar anderzijds help je er natuurlijk niemand mee. Het team kwam erdoor in een neerwaartse spiraal. Zo hielp ik onbewust mee om het team lam te leggen.

De methodieken van de opleiding hielpen me uit die teamemotie te stappen. Om in plaats daarvan te kijken naar hoe we de situatie konden keren, met de krachten die al in het team aanwezig waren.”

Ik ontdekte dat ik niet alleen onderdeel ben van de oplossing, maar óók van het probleem!

Dus het lukt goed om de geleerde theorie te vertalen naar je praktijk?

“Ja. Sinds ik de opleiding afrondde, ben ik met het team nog verschillende dalen en pieken tegengekomen. Waarbij wat ik leerde tijdens de opleiding – en waarin ik het team meenam – goed kon gebruiken om met mijn team te reflecteren en verder te komen.

Stuurkunst heeft me ook allerlei inzichten gebracht. Bijvoorbeeld dat het team veel behoefte had aan duidelijkheid. Ik gaf die juist minder, omdat ik dacht daarmee vrijheid aan het team te geven. Maar daar waren ze nog niet aan toe. Ze hadden op dat moment juist sturing nodig, zodat ze later hun vrijheid wél konden pakken.

Zo leerde ik in fases van teamontwikkeling te denken: wat zijn op een bepaald moment de behoeftes in het team? In plaats van: wat is zogenaamd per definitie goed voor elk team? Want ja, zelfsturende teams zijn fantastisch. Maar dat is niet in iedere situatie mogelijk.

Soms moet je dan ook naar eerdere fases terugkeren als de situatie daar om vraagt. Zoals door COVID: deze crisis zorgt continu voor nieuwe omstandigheden, waarin teams juist veel behoefte hebben aan sturing en duidelijkheid. Zodat ze daarna weer in autonomie verder kunnen.

Kortom: je bent nooit ‘klaar’ met een team. Je moet steeds bewust kijken naar waar de situatie om vraagt. Stuurkunst heeft mij de theoretische kennis én praktische tools gegeven om dat te doen.”

Zou je Stuurkunst aanbevelen bij anderen?

“Het is heel fijn om buiten de schoolorganisatie in een veilige oefensituatie stuurkunst te ontwikkelen. Parallel aan de opleiding oefen je in je eigen onderwijspraktijk. Die combinatie maakt het heel sterk.

Dus ja: ik beveel Stuurkunst zeker aan. De opleiding helpt je om objectief naar jezelf als teamleider te kijken. En vervolgens in de praktijk toe te passen wat je leert.

Je moet wel bereid zijn om naar jezelf en je rol te kijken, en je daarbij kwetsbaar op te stellen. Het draait niet zozeer om de theorie, maar om de interactie: van mens tot mens, van teamleider tot groep, van groepsleden onder elkaar, etc. Dat moet je willen aangaan. Je komt jezelf en jouw manier van interacteren echt tegen.

Verwacht dus geen puur theoretische universitaire opleiding over teamprocessen. Maar juist een hele praktijkgerichte opleiding, maar wél met hele bruikbare en wetenschappelijk onderbouwde theorie.”

Marieke Blaak
Stuurkunst

Marieke Blaak is als ondersteuningscoördinator verantwoordelijk voor ondersteuning aan leerlingen in de meest brede zin van het woord. Bijvoorbeeld bij gedrags- en leerproblemen. Ze geeft daarbij leiding aan een team van deskundigen, waarmee ze de ondersteuning vormgeeft.

Waarom wilde je Stuurkunst volgen?

“Binnen Terra werken we veel met teams, zoals onderwijsteams en het ondersteuningsteam. Ik verwachtte dat Stuurkunst me kon helpen om het team waaraan ik verbonden ben nog beter te begeleiden en verder te ontwikkelen.

Ik volgde Stuurkunst als keuzemodule binnen de oude modulaire master van NSO-CNA. Van anderen had ik er al goede verhalen over gehoord. Onder andere omdat de opleiding – zoals alle opleidingen van de academie – meteen de verbinding maakt met je eigen werkpraktijk. Dus met wat ik leerde kon ik direct aan de slag met mijn team.”

Hoe beviel de opleiding?

“Heel goed. Dankzij Stuurkunst deed ik veel inzichten op. Niet alleen over hoe je samenwerking in een team stuurt, maar ook over mijn rol als teamleider.

Wat mij onder andere erg aansprak, was dat er bij Stuurkunst systemisch gewerkt wordt. Oftewel: ik leerde patronen herkennen die een groep veelal onbewust ontwikkelt. Door zicht te krijgen op de patronen in je eigen team, weet je welke interventies passend zijn om patronen die niet helpend zijn te doorbreken en verandering in gang te zetten.

Zo hebben we gewerkt met het SAVI-model, een systeem voor het analyseren van verbale interactie. Door gebruik te maken van SAVI leer je je waarnemen aanscherpen; het is een nieuwe bril om naar je team te luisteren. Je krijgt hiermee inzicht welke gedragingen in het team ruis veroorzaken, welke gedragingen informatie brengen of vragen geven en welke gedragingen bewijs van informatieoverdracht geven. Verbale patronen van de teamleden worden helder en zijn aanknopingspunten voor interventies.”

Ik leerde dat je als leider van een team soms moet loslaten om dingen in beweging te zetten

Welke andere belangrijke inzichten kreeg je tijdens Stuurkunst?

“Ik dacht altijd dat ik als teamleider heel hard moest werken om dingen in beweging te zetten. Maar ik leerde dat je juist ook kunt loslaten. Op je handen kunt gaan zitten. Omdat je soms juist op díe manier dingen in beweging zet.

Er was laatst bijvoorbeeld een collega die aangaf een taak niet meer te willen doen. Mijn oude ik had gedacht: hoe gaan we dat oplossen? Nu deed ik er bewust niets mee, behalve het in de vergadering inbrengen.

Daarna liet ik de anderen praten. Stiltes vallen. Hoogstens stelde ik een vraag. En wat bleek? De oplossing kwam uit het team zelf: een andere collega stelde voor om de taak over te nemen. Terwijl ik eerder gedacht had dat niemand het zou willen doen, en ik het dus moest oplossen.”

Dus de geleerde theorie kun je goed vertalen naar je praktijk?

“Ja, daar heb ik nog wel meer voorbeelden van.

Zo liepen we in het team vast wanneer we casussen van leerlingen bespraken. In plaats van direct naar een oplossing te zoeken, stapten we uit de situatie om te zien wat er eigenlijk gebeurde. We herkenden het patroon en konden daardoor de procedure aanpassen, zodat we in de toekomst anders met een vergelijkbare situatie om kunnen gaan.”

Zou je Stuurkunst aanbevelen bij anderen?

“Jazeker! Sterker nog: dat heb ik onlangs nog gedaan. Ik vertelde een collega dat Stuurkunst een hele goede opleiding is om inzicht te krijgen in hoe teams communiceren. En dat je leert hoe je kunt sturen door los te laten.

Bart en Cunera daagden ons uit om nieuwsgierig te zijn en te ontregelen; ga maar eens iets anders doen dan je gewend bent van jezelf. Stralend falen; van oefenen leer je.

We leerden dat er verschillende fases van teamontwikkeling zijn. En dat de context en de fases van ontwikkeling bepalend zijn voor de interventies die je doet. Oftewel: de context bepaalt wat nodig is om op dat moment het team verder te helpen. Dat is dus niet altijd perse loslaten. Soms is júist meer sturing nodig.

Kortom: voor iedere teamleider is Stuurkunst zeer de moeite waard.”

De opleiding is geen onderdeel meer van onze master, maar als losse opleiding te volgen voor iedereen die een team in het onderwijs aanstuurt.

Susan Meulenbroek
Stuurkunst

Toen Susan leidinggevende werd, wilde ze haar kennis en vaardigheden uitbreiden. Ze koos voor de MEM-opleiding van NSO-CNA. Binnen de master schreef ze zich in voor de keuzemodule Stuurkunst. Ondanks dat ze ‘kriebels’ kreeg van die benaming…  Stuurkunst is een module die vaak als losse opleiding wordt gevolgd.

Waarom bezorgde de naam ‘Stuurkunst’ je kriebels?

“Het gaf me het idee dat ik na de module mensen kon sturen zoals ik wil. Dan klinkt het een beetje eng. Maar die zorg werd al deels weggenomen door alle goede verhalen die ik erover hoorde. Dus wilde ik ‘m toch volgen.

Toen ontdekte ik dat het vooral over goede gespreksvaardigheden gaat. En dat is heel relevant voor mijn dagelijkse werk op school. Ik voer immers iedere dag gesprekken. Zowel in groepen (teams) als met individuen (docenten, ouders, managers).

Dankzij de module Stuurkunst kan ik die gesprekken nu effectiever voeren.”

“Doordat ik nu beter gesprekken voer, kan ik veel beter de dynamiek beïnvloeden. Zowel tussen mij en personen als binnen de teams waar ik onderdeel van uitmaak.

Hoe is de module bevallen?

“Erg goed. Vooral de praktische insteek. Natuurlijk komt er ook theorie bij kijken, maar we oefenden heel veel. En we kregen veel praktische tips die we direct konden toepassen. Ik heb veel ‘aha’-momenten gehad.

Wat ik ook heel fijn vond: dat we bij elkaar op school gingen kijken. Het is waardevol als iemand van buitenaf eens neutraal meekijkt. In mijn geval hoorde ik dat we op een hoog niveau gesprekken voerden. En dat was goed om te horen: zelf ben je toch altijd geneigd te focussen op wat nog níet goed gaat.

Omgekeerd zag ik dat andere scholen met gelijksoortige thema’s worstelen. Dat vond ik geruststellend; ik geef nog niet zo lang leiding. Daarom ben ik geneigd te denken dat anderen met meer ervaring al ‘verder’ zijn. Maar ik kwam erachter dat wij het zo gek niet doen.

Tijdens de module kijk je ook opnames van jezelf terug. Dat levert waardevolle reflectie op. Ook omdat anderen meekijken en hun feedback geven.”

Kon je de geleerde theorie goed vertalen naar je dagelijkse praktijk?

“Ja. Bijvoorbeeld:

Vaak krijg ik na een gesprek nog inzichten. Dan denk ik: ‘Had ik dit maar gevraagd’, of ‘Was ik daar maar op doorgegaan’. Bart Schipmölder, onze docent, gaf aan dat dat voor iedereen geldt. En dat het natuurlijk briljant zou zijn als je in het gesprek zelf altijd zo ad-rem bent. Dat is nu eenmaal niet zo. Maar, waarom zou je niet achteraf erop terug kunnen komen, ook als het 2 dagen later is?

Nog een voorbeeld:

Soms zag ik tijdens een gesprek iets gebeuren. Iets wat wellicht gevoelig ligt of pijnlijk is voor de ander. Daar vroeg ik dan niet naar, omdat ik de ander wilde sparen. Maar tijdens de module zag ik dat Bart die vragen wél stelde. En dat leverde dan juist hele prettige, goede en diepere gesprekken op. Nu ‘durf’ ik die vragen ook te stellen. En dat levert mooie inzichten op. Zowel voor mij als mijn gesprekspartner.”

Wat heeft de module je opgeleverd?

“Doordat ik nu beter gesprekken voer, kan ik veel beter de dynamiek beïnvloeden. Zowel tussen mij en personen als binnen de teams waar ik onderdeel van uitmaak.

Ook heel waardevol zijn de tools die ik nu heb om te peilen in welke fase en patronen mijn team zit. En wat mijn rol als leidinggevende daarin kan zijn. Zo weet ik beter waar we precies staan en wat ik van een persoon of team kan vragen, en wat (nog) niet.

Daarnaast weet ik nu veel beter hoe taal (woordkeuze, grapjes, de dingen die niet gezegd worden) een rol speelt in de boodschap die ik verstuur. Hetzelfde geldt voor mijn houding (vooruit leunen of achteruit en waar ik zit tijdens een overleg).

Anders gezegd: nu kan ik veel beter sturen. Niet op een manipulatieve manier – waar ik van tevoren die ‘kriebels’ van kreeg – maar door veel beter in te schatten wat iemand aankan en nodig heeft. En door bewuster te zijn van de boodschappen die ik communiceer.”

Zou je de module Stuurkunst aanbevelen bij anderen?

“Ja, aan iedereen die praktische handvatten zoekt om beter gesprekken te voeren. Je kunt ze direct toepassen. Het is maar een korte module (4 bijeenkomsten), maar wel 1 die je heel veel inzichten en tools geeft.

En ik beveel de module aan vanwege Bart. Zijn manier van doceren vond ik heel prikkelend. Met name omdat hij zelf ook alle technieken toepast. Je ziet dan hoe dat uitpakt en wat het oplevert. Practice what you preach. Dat doet hij, en dat maakt hem tot een uitstekend voorbeeld.”

Stuurkunst is een keuzemodule binnen de Master of Educational Management en is ook los te volgen. Voor meer informatie over de opleiding klik hier.