Gelijke kansen of gelijk resultaat?

‘Met keihard werken en je best doen moet je in Nederland alles uit jezelf kunnen halen. Waar je woont, wie je ouders zijn of op welke school je zit, mag geen rol spelen. Toch is dat nog niet overal vanzelfsprekend.’ Minister Wiersma (Website Min OCW, 10 maart 2023)

Hiermee bekent de minister nadrukkelijk zijn meritocratische kleur: een maatschappijmodel waarin de sociaal-economische positie van elk individu is gebaseerd op haar talenten en verdiensten. De meritocratische formule is simpel:

Hard werken loont: iedereen kan bereiken wat hij wil op basis van zijn talent, als de kansen gelijk zijn en de inzet maar hoog genoeg. Succes heb je helemaal zelf in de hand. Deze simpele meritocratische redenering spreekt ons in Nederland met onze VOC-mentaliteit en het Ruttiaans pragmatisme zeer aan. De mensen die in deze opzet slagen zijn de winnaars. Zij dragen de positieve bewijslast van deze tijd. Yes I can. Maar is dat zo?

Michael Sandel, hoogleraar politieke wetenschappen, schreef over deze tirannie van verdienste een indrukwekkend betoog waarin hij de schaduwkanten van het meritocratisch model laat zien en daarmee de opkomst van het populisme en de radicalisering verklaart. Waar winnaars zijn, zo stelt hij, zijn er ook verliezers. En waar winnaars dat hebben bereikt door hun eigen inzet, hebben verliezers dat ook aan zichzelf te danken. De winnaars kijken in hoogmoed op hen neer:

‘Een perfecte meritocratie laat weinig ruimte voor de solidariteit die kan ontstaan wanneer we ons realiseren hoe lukraak talenten worden uitgedeeld en hoe willekeurig het lot ons kan begunstigen of zwaar treffen. Dat is de reden waarom ‘loon naar verdienste’ een vorm van tirannie is – een onrechtvaardig regime.’ (Sandel, 2020)

De simpele formule klopt niet. Een samenleving waarin gelijke kansen echt bestaan en iedereen zich op dezelfde manier kan inzetten is een illusie. Naast kansen en inzet, is succes ook een kwestie van geluk en kunnen we alleen maar succesvol zijn door het samen te doen. Je staat namelijk als individu niet los van de gemeenschap: ik ben omdat wij zijn (ubuntu). En daarmee wordt de formule dan:

Het beste uit jezelf halen

Het meritocratische ideaal lijkt inmiddels op het verhaal van de vis die zich niet bewust is dat hij in water zwemt en nat wordt. De basisaannames, zeg maar de eerste formule, lijken zo vanzelfsprekend dat we ze niet meer ter discussie stellen. We zien dat succes bereikt wordt door hard werken inmiddels als een natuurlijke wetmatigheid waaraan we ons liever aanpassen, dan dat we het roer omgooien (Sandel, 2020).

Even een test: kijk jij nog vreemd op van een zin als deze:

‘En precies daar ligt ónze ambitie, jou helpen om het beste uit jezelf te halen’?

Deze trof ik aan op de site van een hogeschool. Voer je deze zin in in google dan zie je aan het aantal hits alleen al, dat het normaal taalgebruik is geworden. Het beste halen uit jezelf is zelfs voor mensen de drijfveer in hun leven geworden. Maar vraag je jezelf wel eens af wat er nu eigenlijk staat. Als inspanningsverplichting klinkt het aardig. Als resultaatverplichting is het zo vaag als het maar zijn kan. Het roept bij mij vragen op als: wat is dan het beste? Wie is dat ‘jezelf’, waar in mij zit dat zelf en waar in dat zelf zit dan dat beste dat ik er uit moet halen? En wie wil dat eigenlijk van mij? Welk mensbeeld gaat er eigenlijk achter schuil? En mag het ook een tandje minder? Waarom altijd het beste uit jezelf halen? En is het beste uit jezelf halen ook het beste uit ons halen?

De prestatiesamenleving op school

Recent verzorgde ik met collega Floor Basten een ‘masterclass over de prestatiesamenleving’ (een naam met een beetje ironie) in een middelbare school in Noord Holland. Als opdracht vroegen we de deelnemende schoolleiders door de school te lopen en foto’s te maken van uitingen die aan die prestatiesamenleving refereren. De opbrengst was groot. Onze scholen hangen vol met dit soort uitingen. En niemand kijkt er meer van op.

Deze uitingen dragen eraan bij dat jongeren helemaal zijn gaan geloven in de boodschap dat ze vrij en autonoom zijn. En dat als ze de goede keuzes maken en maar hard genoeg werken de weg naar het grote succes voor ze open ligt. Lukt dat niet, dan raken ze in paniek en zijn ze ervan overtuigd dat ze zelf gefaald hebben: niet hard genoeg gewerkt of niet genoeg talent. En als ontsnapping aan het gevoel van eigen falen krijgt de wereld ervan langs: niet genoeg kansen gehad.

Tegenwoordig hoor ik bijna dagelijks van schoolleiders verhalen over jongeren die de eisen die aan ze gesteld worden steeds meer als prestatiedruk ervaren en daarop disfunctioneel gedrag ontwikkelen. Dohmen spreekt in dit verband over de toenemende bestaansonzekerheid bij jongeren: waar gaat mijn leven over? Ik vind het niet te hebben dat mensen op hele jonge en steeds jongere leeftijd al met een burn-out thuiszitten. De rat-race gaat in een steeds hogere versnelling zonder dat we het zelf in de gaten hebben. In wat voor wereld brengen wij onze kinderen eigenlijk?

Naar ander water

De winnaars en verliezers zwemmen in hetzelfde water en daarin ontstaat een tweedeling: voor de onderklasse of degenen die slechts met grote moeite het hoofd boven water weten te houden, klinkt de meritocratische belofte eerder als spot en hoon. (Sandel, 2020) Het wrange is dus dat het meritocratische geloof daarmee uiteindelijk haar eigen onderspit delft en tot polarisatie en te sterk individualisme leidt. Volgens mij is het belangrijk dat we zien dat alle inspanningen om aan de linkerkant van de formule verbetering te realiseren, hoe goed bedoeld ook, de formule eerder bekrachtigen dan ontkrachten.

We zullen dus van water moeten gaan veranderen, naar een context waarin het collectieve en de verbinding weer meer voorop komt te staan. Laten we het vaker hebben over het nut en noodzaak van ons handelen, dus over de rechterkant van de formule.

‘Onze toekomstige wereld heeft niet alleen behoefte aan mensen die vaardig zijn om meteen ingezet te worden in de marktsamenleving. Ze heeft vooral behoefte aan zelfstandig denkende mensen, aan geëngageerde en karaktervolle mensen die samen waarden scheppen en onderhouden.’ (ten Dam in Dohmen, 2022)

Inspiratiebronnen en geraadpleegde literatuur

• Basten, F., (2022), Welke held stopt de prestatiesamenleving, voor zij ons stopt? Blog op NSO-CNA Leiderschapsacademie. Klik hier om deze te lezen. Dank Floor!
• Dohmen, J., (2022). Iemand zijn. Ambo Anthos.
• Sandel, M.J., (2020). De Tirannie van verdienste. Utrecht: Ten Have.
• Spanjersberg, M., (2022). Tussentaal. Uitgeverij IJzer.

Deze blog is geschreven als column voor de nieuwsbrief van De Nieuwe Meso.

Bart Schipmölder
Directeur-bestuurder NSO-CNA Leiderschapsacademie

Deze blog op LinkedIn aanbevelen en delen.

Naar onze andere blogs